ΠΑΙΔΕΙΑ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

Η μάχη για την παιδεία, η μάχη ενάντια στην ιδιωτικοποίηση και την εμπορευματοποίηση της παιδείας θα κρίνει πολλά, όχι μόνο για το μέλλον αυτής της κυβέρνησης, αλλά και για την σχέση παιδείας, εργασίας, εκπαίδευσης.

Σε ένα καπιταλισμό που καταπίνει τα πάντα στο διάβα του η παιδεία δεν είναι μόνο μια χρυσοφόρα επένδυση αλλά και ένας τομέας που θα διαμορφώσει τις νέες σχέσεις μεταξύ της χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας και τον ρόλο που θα παίξει η μαζική διανοητικότητα , της general intellect. Ρόλο προωθητικό σε μια απελευθερωτική προοπτική ή ρόλο “χωροφύλακα” των νέων δυνατοτήτων?

Δημοσιεύω δυο κείμενα σε σχέση με το ζήτημα της παιδείας.

21.06.08

Επεξεργασία του ΝΑΡ και της νΚΑ (1995) για μια αντικαπιταλιστική αντίληψη για την παιδεία

1. Μία απελευθερωτική παιδεία πρέπει να υπερβαίνει το στείρο οικονομισμό και "επαγγελματισμό". Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται τη μόρφωση και την παιδεία μόνο για την επαγγελματική του αποκατάσταση. Ούτε έχει ανάγκη την εκπαίδευση μόνο και μόνο για να τον εξοπλίσει με τις "κατάλληλες" για την εξεύρεση εργασίας ικανότητες. Αντίθετα, του είναι απαραίτητη γιατί συμβάλει στη διαμόρφωση ελεύθερων, κριτικά σκεπτόμενων και ανήσυχων προσωπικοτήτων, γιατί απελευθερώνει από την άγνοια του ίδιου του ανθρώπου και του κόσμου από τις προλήψεις, από τον ανορθολογισμό. Αυτός ο ρόλος της μόρφωσης , η αυταξία της, δεν μπορεί να φυλακιστεί απλά και μόνο στην προσφορά κάποιων επαγγελματικών δεξιοτήτων. Οι νέοι, και όχι μόνο αυτοί,

έχουν ανάγκη την γνώση για πολύ περισσότερους λόγους και όχι μόνο ως "εφόδιο για δουλειά". Αυτό, άλλωστε, υπογραμμίζει και η λαϊκή θυμοσοφία: "Άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο".

2. Μία απελευθερωτική παιδεία πρέπει να έρχεται σε ρήξη με την παραγωγικίστικη λογική που συνδέει - για την ακρίβεια υποτάσσει - τη μόρφωση, την σχέση με την γνώση και την εκπαιδευτική διαδικασία με την "παραγωγική διαδικασία", την "οικονομία" κλπ.

Η οριοθέτηση αυτή αφορά πρώτα από όλα τις κυρίαρχες συντηρητικές αντιλήψεις της επιχειρηματικής παιδείας, την υποταγή της εκπαίδευσης στη λογική του κέρδους και της αγοράς, την ασφυκτική ένταξη της μόρφωσης στη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Πρέπει όμως να αφορά και τις δήθεν προοδευτικές παραλλαγές αυτής υποταγής, που γίνονται στο όνομα της "νέου τύοιυ ανάπτυξης" ή των μοντέλων "παραγωγικού εκσυγχρονισμού".

Οι νέοι και η κοινωνική πλειοψηφία έχουν ανάγκη την γνώση όχι για να θριαμβεύσει η αστική οικονομία και παραγωγή ή έστω η " προοδευτικά αναμορφωμένη", αλλά πάντα αστική παραγωγική μηχανή. Την χρειάζονται ως ένα από τα μέσα της απελευθέρωσης του ανθρώπου από κάθε αποξένωση, καταπίεση και εξουσία και όχι για να γίνουν αποτελεσματικά εξαρτήματα της καπιταλιστικής παραγωγής και των προοδευτικών παραλλαγών της.

3. Μια απελευθερωτική μόρφωση και παιδεία δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος και η διάρκειά της δεν εξαντλείται στην χρονική διάρκεια αυτού του συστήματος.

Χρειάζεται ασφαλώς ένα αποτελεσματικό και "πλούσια" εκπαιδευτικό σύστημα. Ωστόσο, η μόρφωση και η παιδεία πρέπει επίσης να αναβλύζουν από όλους τους κρίκους και τους θεσμούς της κοινωνίας, ο πολιτισμός και η γνώση πρέπει να διαχέονται από κάθε κύτταρό της, διαμορφώνοντας ένα κλίμα μαζικού διαφωτισμού και μορφωτικής ανάτασης. Πολύ περισσότερο που μόρφωση και παιδεία δεν είναι μόνο η εκπαίδευση ούτε αποκτούνται μόνο μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα.

Ταυτόχρονα, αυτό το κλίμα δεν πρέπει να σταματά στα συμβατικά εκπαιδευτικά χρόνια. Ζούμε σε μια εποχή τεράστιων επιστημονικών ανακαλύψεων, όπου ο όγκος των γνώσεων αυξάνεται με ταχύτατους ρυθμούς. Ότι μάθαμε στο σχολείο ή στο Πανεπιστήμιο "παλιώνει", απαξιώνεται γρήγορα. Να γιατί είναι αναγκαία η δια βίου εκπαίδευση. Να γιατί πρέπει η κοινωνία να δίνει σε όλα τα μέλη της τη δυνατότητα διαρκούς εμπλουτισμού, εκσυγχρονισμού και διεύρυνσης του μορφωτικού - πολιτιστικού τους ορίζοντα.

4. Μια απελευθερωτική παιδεία δεν μπορεί παρά να αμφισβητεί ριζικά τον κατανεμητικό ρόλο της εκπαίδευσης, που παράγεται και αναπαράγει τον καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας. Αυτή η αμφισβήτηση σήμερα είναι πολύ περισσότερο αναγκαία και αυτό γιατί οι εξελίξεις στην επιστήμη, την ειδίκευση, την τεχνική αναβαθμίζουν το ρόλο της εκπαίδευση ως μηχανισμού ταξικού καθορισμού και ένταξης, ως μηχανισμού που προετοιμάζει και διοχετεύει τους νέους στις διάφορες θέσεις του αστικού οικονομικού μηχανισμού και της καπιταλιστικής ιεραρχίας. Η παιδεία, για να είναι απελευθερωτική, πρέπει να εξασφαλίζει ενιαία μορφωτικά δικαιώματα για όλους και ίσες δυνατότητες κοινωνικής και παραγωγικής ένταξης σε μια κοινωνία και σε μια παραγωγή απαλλαγμένες από την εκμετάλλευση, την ατομική ιδιοκτησία, τους νόμους της αγοράς και του ανταγωνισμού.

5. Μια απελευθερωτική παιδεία είναι ασύμβατη και αντιπαραθετική με τους ταξικούς φραγμούς, τις διακρίσεις, τις ανισότητες, τον αποκλεισμό. Η μόρφωση, η γνώση είναι ισότιμο δικαίωμα όλων των πολιτών και όχι μόνο των οικονομικά ισχυρών, η πρόσβαση σε όλο τον πλούτο της ανθρώπινης σκέψης και του πολιτισμού πρέπει να εξασφαλίζεται για όλους από την κοινωνία και να μην εξαρτάται από τις ταξικά άλλωστε καθορισμένες - δυνατότητες της κάθε οικογένειας, από αυτή την άποψη, είναι αυτονόητη η ανάγκη για την εξάλειψη όλων αυτών των εκπαιδευτικών και μη μηχανισμών, που λειτουργούν ως φραγμοί και για τον πολλαπλασιασμό εκείνων που συμβάλλουν στο στόχο της κοινωνικά ισότιμης επαφής με την γνώση.

6. Μια απελευθερωτική παιδεία δεν αρκεί να ζητά περισσότερη ή καλύτερη γνώση για όλους. Το ζήτημα της μόρφωσης δεν είναι ποσοτικό, είναι πρώτα και κύρια ζήτημα περιεχομένου. Μια άλλη παιδεία, λοιπόν, θα ανακαλύπτει νέα πεδία γνώσης, θα διαμορφώνει νέους επιστημονικούς ορίζοντες, θα σπάζει τα σύνορα που χαράζει η αγοραία αντίληψη, θα καταργεί τα εκπαιδευτικά - ερευνητικά νεκροταφεία της κοινωνίας του κέρδους, θα αναπτύσσεται σε νέες κατευθύνσεις και τομείς, προσανατολισμένες από τις ανθρώπινες ανάγκες και ενοράσεις και όχι από τις απαιτήσεις της καπιταλιστικής κερδοφορίας. Μια τέτοια παιδεία είναι ξένη με τον τεχνοκρατισμό, τις απόψεις για ουδετερότητα της επιστήμης και της γνώσης, αλλά και από αυτές που θεωρούν την ανάπτυξή της αντικειμενικά προοδευτική διαδικασία, όπου το μόνο πρόβλημα είναι το πώς και ποιος θα την χρησιμοποιήσει.

7. Μια απελευθερωτική παιδεία πρέπει να αμφισβητεί τη σημερινή "γεωγραφία" και τα "σύνορα" των μαθημάτων, των σχολών, των επιστημονικών αντικειμένων, των επαγγελμάτων, να αντιμετωπίζει αυτό το ζήτημα δυναμικά, να διαμορφώνει μια νέα "χάρτα" και φυσιογνωμία για όλα αυτά. Είναι άλλωστε κοινό μυστικό ότι ο σημερινός χωρισμός κινείται ανάμεσα στις συμπληγάδες των επιστημονικών γνώσεων προηγούμενων εποχών και απαιτήσεων της καπιταλιστικής αγοράς. Αυτές οι διαχωριστικές γραμμές, αλλά και οι νέες, που διαμορφώνουν οι εξειδικεύσεις βίδας, οι κατατμήσεις σχολών, οι κύκλοι σπουδών κλπ., αδυνατούν να ανταποκριθούν στις σημερινές επιστημονικές τάσεις, στην ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης, στην απαίτηση για ολόπλευρες προσωπικότητες, για σύνθεση σε ανώτερο επίπεδο (συλλογικό και ατομικό) των εξειδικευμένων επιστημονικών περιοχών και για μη διάσπαση του ενιαίου της γνώσης.

8. Η νέα απελευθερωτική παιδεία πρέπει να υπερβαίνει το σημερινό εκπαιδευτικό μοντέλο, τη σημερινή δομή, τους κάθετους και οριζόντιους διαχωρισμούς σε βαθμίδες τομείς, θεσμούς - είτε αυτοί είναι νομικά κατοχυρωμένοι, είτε στηρίζονται στον καταναγκασμό των κάθε λογής εξετάσεων. Οι έννοιες της βασικής εκπαίδευσης, του Πανεπιστημίου, της μεταπτυχιακής παιδείας πρέπει να ανασυγκροτηθούν ριζικά. Όλοι πρέπει να έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε μια πολύ πιο διευρυμένη και πλούσια έννοια βασικής παιδείας, αλλά και τη δυνατότητα απόκτησης της πανεπιστημιακής μόρφωσης.

Αν χτες η βασική παιδεία ήταν λίγο "κολλυβογράμματα", σήμερα σε αυτό τον όρο περιέχονται πολύ πιο πολλά (πληροφορική, καλλιτεχνική παιδεία, ξένες γλώσσες κλπ.). Αυτή η πραγματικότητα και οι σύγχρονες εξελίξεις, αλλά κυρίως οι μορφωτικές ανάγκες της κοινωνικής πλειοψηφίας ασφυκτιούν στη σημερινή εκπαιδευτική δομή και διάρθρωση.

9. Μια νέα απελευθερωτική παιδεία θα οικοδομεί και ένα νέο τρόπο παροχής της γνώσης, νέας μορφής επαφές με τις κατακτήσεις του ανθρώπινου μυαλού, νέες δημοκρατικές διαδικασίες προσέγγισης της μόρφωσης εντός και εκτός εκπαίδευσης, νέους δρόμους ανάπτυξης της επιστήμης και της έρευνας. Διαδικασίες όπως τα δεσμευτικά αναλυτικά προγράμματα, η αυθεντία του καθηγητή, ο μονόλογος, ο παπαγαλισμός, η εξετασιομανία, η πειθάρχηση, ο πειθαναγκανασμός, η μοναδικότητά του ενός συγγράμματος, φυλακή της βαθμολογίας και τόσες άλλες δεν μπορεί να έχουν σχέση με τέτοια παιδεία.

10. Μια απελευθερωτική παιδεία, τέλος, πρέπει να υπερβαίνει το δίλημμα "κρατική ή ιδιωτική εκπαίδευση". Ούτε ο κρατικός "ναός της γνώσης" των καπιταλιστικών χωρών, ούτε το κρατικά ελεγχόμενο και συγκεντρωτικό εκπαιδευτικό μοντέλο των πρώην ανατολικών χωρών, ούτε, πολύ περισσότερο, η ιδιωτικοποιημένη - εμπορευματικοποιημένη εκπαίδευση μπορεί να είναι ο "χώρος" μιας τέτοιας παιδείας. Αντίθετα χρειάζονται νέοι θεσμοί, ορισμένοι αυτοτελώς συγκροτημένοι και αρκετοί διαχεόμενοι σε όλη την κοινωνία, θεσμοί διαμορφωμένοι, ελεγχόμενοι και "εξαρτημένοι" από τις απαιτήσεις της κοινωνικής πλειοψηφίας, θεσμοί λειτουργικοί, ευέλικτα αναπροσαρμοζόμενοι, αποκεντρωμένοι, συλλογικοί, ανεξάρτητοι από το κράτος, την ΕΟΚ και τους ιδιώτες.

Η προοπτική μιας τέτοιας παιδείας φαίνεται ίσως μακρινή. Και όμως, είναι η πιο κοντινή με τις ανάγκες των νέων και όλων των εργαζόμενων ανθρώπων.

ΝΑΡ, Γενάρης 1995

Τελευταία ανανέωση ( 05.09.08 )

Βασίλης Γκουτζαμάνης

Δ/λος – Δ/ντής 5^ου Δημ. Σχολ. ΄Εδεσσας

(Άρθρο στο περ. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ)

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

Ως πρόσωπο εννοείται το ον, που αυτή η ίδια η υπόστασή του είναι η ελευθερία, διαμορφώνει το δικό του λόγο στην ύπαρξή του και στον κόσμο, που αυτοπροσδιορίζεται, είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο, πραγματώνεται μόνο με την κοινωνία ως σχέση, δεν είναι, γίνεται. (Βλ. Μητρ. Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, ΄΄Από το προσωπείον εις το πρόσωπον΄΄ , Πατρ. ΄Ιδρ. Μελ., Θεσσαλονίκη 1977, καθώς επίσης και Βασίλη Γκουτζαμάνη, ΄΄Το πρόσωπο στην παιδεία και η σημαντική των προσωπείων΄΄ , εκδ. Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 1998). Είναι απαραίτητη αυτή η αναφορά στο περιεχόμενο του όρου πρόσωπο, αφού υπάρχει πολυσημία του όρου, π.χ. ανατομική, θεολογική, ψυχολογική και, ίσως καταχρηστικά, φιλοσοφική.

Μεταφέροντας τον όρο πρόσωπο με το παραπάνω περιεχόμενο στην Παιδαγωγική, θα επιχειρήσουμε να διακρίνουμε αν στην Απελευθερωτική Αγωγή, και κυρίως στον P. Freire, θεωρείται ο άνθρωπος ως πρόσωπο και αν συμβάλει σ’ αυτήν τη συνειδητοποίηση.

Ο Βραζιλιάνος Πάουλο Φρέιρε είδε την αγωγή ως πολιτικό γεγονός^. δεν μπορεί να είναι ουδέτερη^. « ουδετερότητα δεν μπορεί να υπάρξει στην ανθρώπινη πρακτική, κι επομένως η αγωγή αποβλέπει είτε στην τιθάσευση είτε στην απελευθέρωση... Καθήκον της Παιδαγωγικής είναι να φανερώσει τις ίδιες τις πολιτικές της επιλογές, να ορίσει τον εαυτό της σε σχέση ... με την κυρίαρχη ιδεολογία της δεδομένης κοινωνίας»¹. «Η ατομική απελευθέρωση μέσω της αγωγής συνδέεται στενά με τα στάδια της κοινωνικής απελευθέρωσης».² Ο Φρέιρε γνωρίζει ότι οι κάτοχοι της εξουσίας καθορίζουν τους στόχους της αγωγής, τις μεθόδους, τα προγράμματα και τη διδασκόμενη ύλη. Γνωρίζει ακόμα ότι ο χαρακτήρας της συνείδησης και της ιδεολογίας καθορίζεται από τον κοινωνικό κόσμο και το περιβάλλον. Εξανθρωπισμός του κόσμου σημαίνει ο άνθρωπος να έχει συνείδηση των ιστορικών και κοινωνικών δυνάμεων, που τον επηρεάζουν και τον καθορίζουν και να σταθεί πια κριτικά απέναντι στα γεγονότα και στα προβλήματα, όχι μόνο σε διανοητικό επίπεδο, αλλά και στο επίπεδο της δράσης.³

Ο Φρέιρε εισάγοντας την κριτική συνειδητοποίηση (concientisation) θα τονίσει ότι αυτή «υποδηλώνει ότι, ανακαλύπτοντας την καταπίεσή μου, γνωρίζω πως θα ελευθερωθώ μόνο αν προσπαθήσω να μετασχηματίσω την καταπιεστική κατάσταση που βρίσκομαι... Η κριτική συνειδητοποίηση είναι μια αδιάλειπτη κριτική προσέγγιση της πραγματικότητας, με στόχο να την ανακαλύψουμε και να ανακαλύψουμε τους μύθους, που μας παραπλανούν και συμβάλλουν στη διατήρηση των καταπιεστικών απανθρωπιστικών δομών».⁴

Ο Φρέιρε αναφέρεται και στην «τραπεζική αντίληψη της παιδείας».«Ο δάσκαλος κάνει καταθέσεις στο ταμιευτήριο, που είναι οι μαθητές... Η τραπεζική εκπαίδευση επιχειρεί, μυθοποιώντας την πραγματικότητα, να αποκρύψει ορισμένα γεγονότα που εξηγούν τον τρόπο ύπαρξης των ανθρώπων μέσα στον κόσμο ... μεταχειρίζεται τους μαθητές σαν αντικείμενα που θέλουν βοήθεια».⁵ Το αντίδοτο σ’ αυτήν την αντίληψη είναι ο διάλογος. Όμως, παρατηρεί η ανθρωπιστική αγωγή, όσο η ελευθερία στην άσκηση κριτικής γίνεται περισσότερη, επιζητεί τον τιθασευτικό ρόλο του κοινωνικού καθεστώτος^. οπότε η σχολική εκπαίδευση καταλήγει να παίζει το ρόλο του κοινωνικού ελέγχου, για λογαριασμό των κρατούντων.⁶

Ακόμα, «στην πραγματικότητα, δεν είναι η παιδεία εκείνη που διαπλάθει την κοινωνία σύμφωνα με ορισμένα πρότυπα, αλλά είναι η κοινωνία που αυτοδιαμορφώνεται σύμφωνα με τα δικά της πρότυπα και διαπλάθει την παιδεία έτσι ώστε να συμμορφώνεται με τις αξίες που στηρίζουν την ίδια ... ο οποιοσδήποτε ριζικός και βαθύς μετασχηματισμός ενός εκπαιδευτικού συστήματος μπορεί να συντελεστεί, μόνο όταν μετασχηματίζεται ριζικά και η κοινωνία»⁷. Γι αυτό, οι υποστηρικτές της απελευθερωτικής αγωγής θα ζητήσουν την συνεχή αμφισβήτηση της κοινωνικής πραγματικότητας^. «η σημερινή πραγματικότητα δεν είναι η μόνη δυνατή πραγματικότητα ... πρέπει κανείς ... να προχωρά σε αξιολογικές κρίσεις και να αρνείται ο,τιδήποτε στην κοινωνία μας καταργεί τη δημιουργική ελευθερία και αυτονομία του ανθρώπου».⁸

Τα σχολεία ως όργανα κοινωνικού ελέγχου αναφέρονται από τον Ιβάν Ίλιτς και συμφωνεί μαζί του ο Φρέιερ (βλ. άρθρο - συζήτηση: ΄΄Αγωγή για τη συνειδητότητα΄΄, στην Ανθολόγηση ΄΄Για μια απελευθερωτική αγωγή΄΄, όπ.π., σελ. 71).

Τελειώνοντας την επιγραμματική παρουσίαση των θέσεων του Freire θ’ αναφερθούμε και σ’ αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «κουλτούρα της σιωπής». Ο άνθρωπος, μη έχοντας συνείδηση, και άρα μη όντας ελεύθερος, ότι άλλοι τον διαμορφώνουν κατά πώς θέλουν, είτε λόγω αμάθειας είτε εξ αιτίας κάποιου προγράμματος αγωγής, εγκλωβίζεται στο κοινωνικό σύστημα που προκάλεσε πρωτογενώς την εξαθλίωση του και δεν μπορεί πλέον να διαμορφώσει την ιστορία.⁹ «Ο άνθρωπος που δεν μπορεί να μετασχηματίσει την πραγματικότητα, προσαρμόζεται. Η προσαρμογή είναι συμπεριφορά που ταιριάζει περισσότερο στη σφαίρα των ζώων ... χάνει την κριτική του ικανότητα και την ικανότητα να κάνει επιλογές, να αποφασίζει. Τότε παρουσιάζονται οι ελίτ, οι σωτήρες, κάθε λογής, που σκέφτονται και παίρνουν τις αποφάσεις γι’ αυτόν. Έτσι ο άνθρωπός μας βυθίζεται ολοένα στην ανωνυμία και στη σιωπή».¹⁰

Για τον Φρέιρε ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό και πολιτικό.¹¹ Η συνείδησή του διαμορφώνεται μέσα στην κοινωνία, αλλά πάντα η άρχουσα τάξη, οι κρατούντες, χρησιμοποιούν την παιδεία για να διαμορφώνουν τον άνθρωπο και να τον διαπλάσουν όπως αυτοί θέλουν. Η απελευθέρωση του ανθρώπου θα πραγματοποιηθεί, μόνον όταν η ίδια η κοινωνία απελευθερωθεί από την καταπιεστική κατάσταση, στην οποία έχει περιπέσει, λόγω της κυριαρχίας του καπιταλισμού. Πρέπει να συνειδητοποιήσει την πραγματικότητα, τις αιτίες των κοινωνικών φαινομένων, για να απελευθερωθεί, αφού η κοινωνία θα αφυπνισθεί και θα «σπάσει» την κουλτούρα της σιωπής περνώντας από τη θεωρία στην πράξη.

Πάντως, αν και είναι ελεγχόμενο το κατά πόσο μια απελευθερωμένη κοινωνία «συμφέρει» και την ατομική απελευθέρωση, (σχεδόν πάντα στην ιστορία το ένα κοινωνικό σύστημα διαδέχεται κάποιο άλλο και πάντα υπάρχουν στις κοινωνίες εξουσίες, που για να εδραιωθούν χρησιμοποιούν την κάθε μορφής παιδεία προς υποστήριξή τους^. εξ άλλου, η προσωπική απελευθέρωση είναι καρπός και κατόρθωμα προσωπικού τραγικού αγώνα και δεν στην προσφέρει έτοιμη οποιαδήποτε ιδανική και «τέλεια» κοινωνία), γεγονός είναι ότι η επισήμανση από τον Freire της αφασικής και απάνθρωπης κατάστασης, προς στην οποία φαίνεται να οδεύει η κοινωνία σήμερα, αυτήν που κατονόμασε ως «κουλτούρα της σιωπής», είναι ιδιαίτερα σημαντική^. αγωνιά ο Φρέιρε να διαφυλαχθούν οι δυνατότητες του προσώπου. Έστω κι αν ο ίδιος δεν φαίνεται να έχει εντρυφήσει στην οντολογία του προσώπου, το αντιλαμβάνεται κυρίως ως ον πολιτικό, που δεν πρέπει να καταπιέζεται, να έχει αυτοέλεγχο που μπορεί και πρέπει να στέκεται κριτικά απέναντι στον εαυτό του, στον κόσμο και στις κοινωνικές καταστάσεις,¹² δεν ανιχνεύει την υπαρκτική (το «τι» είναι) και υπαρξιακή (το «γιατί» του είναι) αλήθεια του ανθρώπου ως προσώπου, όμως ο λόγος του έχει την δραματικότητα του προφητικού λόγου, όσον αφορά τις μελλοντικές κοινωνίες και τον ΄΄απανθρωπισμένο΄΄ ρόλο του ανθρώπου σ’ αυτές. Πραγματικά, η απελευθερωτική αγωγή έβαλε σε συναγερμό τις σειρήνες της ανθρωπότητας, αφού κατέδειξε ότι οι μεθοδεύσεις και οι στόχοι αυτών που κυριαρχούν στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα καταλήγουν σε μια κοινωνία των ανθρώπων «απανθρωπισμένη» (sic), άφωνη, ανώνυμη, ανελεύθερη, «μάζα», τελικά απρόσωπη. Θα πρέπει ίσως να προσθέσουμε ότι οι θέσεις του Freire για μια απελευθερωτική αγωγή είναι συνέπεια αφ’ ενός της Χεγγελιανής και αφ’ ετέρου της Μαρξιστικής άποψης για την κοινωνία και τον άνθρωπο: «Ο Χέγγελ είχε καταδείξει ότι, η ύπαρξη του ατόμου ολοκληρώνεται στην κοινωνική του ζωή ... ότι, η ατομική ελευθερία προϋποθέτει μια ελεύθερη κοινωνία, κι ότι η πραγματική απελευθέρωση του ατόμου απαιτεί συνεπώς την απελευθέρωση της κοινωνίας»¹³. Σύμφωνα πάλι με τον Μαρξ, η ύπαρξη του προλεταριάτου πιστοποιεί, ότι στην αστική κοινωνία ο προλετάριος έχει αποκλειστεί από την ουσία του ανθρώπου, γιατί ο τρόπος της ζωής του, αποτέλεσμα του τρόπου εργασίας του, δεν του αφήνει χρόνο ν’ ασχοληθεί με τις λεγόμενες πνευματικές επιδόσεις (τέχνη, θρησκεία, φιλοσοφία)^{. 14} το προλεταριάτο είναι ο αδιάψευστος μάρτυρας «της ολοκληρωτικής απώλειας του ανθρώπου» και εκφράζει τον «παγκόσμιο πόνο» και την «παγκόσμια αδικία».¹⁵

Βέβαια, στη σημερινή συγκυρία, δεν είναι μόνο το προλεταριάτο που απανθρωποποιείται, αλλά ο κάθε άνθρωπος κινδυνεύει να μετατραπεί σε μαζάνθρωπο, καθώς χάνεται το πρόσωπο και η δυναμική που αυτό εμπεριέχει. Υπάρχει η κοινότητα, σήμερα μιλάμε για το παγκόσμιο χωριό. Υπάρχει και το άτομο, η κάθε ανθρώπινη υπόσταση χωριστά. Όμως, στο πρόσωπο συναρμόζεται και συλλειτουργεί τόσο η ελευθερία ως αυτοπροσδιορισμός, όσο και η ευθύνη του πολίτη – μέλους της κοινωνίας (=πόλης). ΄Ετσι, κοινωνία προσώπων, είναι η κοινωνία των συνειδητοποιημένων και ενεργών πολιτών, που φέρουν την πόλη μέσα τους ως υπόθεση δική τους όχι για να την εκμεταλλευθούν και την εξουθενώσουν, αλλά για να τη διακονήσουν και να τη διαφυλάξουν.Πρόσωπο και κοινωνία είναι έννοιες αλληλοτροφοδοτούμενες.

Σχετική ανάπτυξη του θέματος στο βιβλίο :

«Το πρόσωπο στην παιδεία και η σημαντική των προσωπείων»

¹ Reginald Conolly, άρθρο στην Ανθολόγηση παιδαγωγικών κειμένων, «Για μια απελευθερωτική αγωγή», Κέντρο Μελετών και Αυτομόρφωσης, Αθήνα 1985, μετφ.Βασίλης Τσεκούρας, σελ. 15.

² Joel Spring, το άρθρο «Για μια απελευθερωτική αγωγή», στην ίδια Ανθολόγηση, όπ.π., σελ. 58.

³ P. Freire, ΄΄Pedagogy of the Oppressed΄΄, Hender and Herder, New York 1970 S. 85 (ελλ. έκδοση: Π. Φρέιρε, ΄΄Η αγωγή του καταπιεζόμενου΄΄, εκδ. Ράππας, Αθήνα 1977, σελ. 112).

⁴ Paulo Freire, ‘’Μερικές παρατηρήσεις σχετικά με την έννοια της κριτικής συνειδητοποίησης΄΄, άρθρο στην Ανθολόγηση «Για μια απελευθερωτική αγωγή» οπ. παρ., σελ. 97-98.

⁵ Θεόφραστου Γέρου, ΄΄Βαθιές τομές στην εκπαίδευση΄΄, (1981-1985), εκδ. Gutenberg, Παιδαγωγική Σειρά, σελ. 26.

⁶ ΄΄Ανθρωπιστική Αγωγή΄΄, άρθρο στη συλλογή κειμένων του Paulo Freire, ΄΄The Politics of Education: Culture, Power and Liberation΄΄, Bergin Garvey Publishers, Massachusetts 1985 (ελλ. έκδοση: Για μια απελευθερωτική αγωγή, όπ. π., σελ. 73-84) .

⁷ ΄΄Πρόσκληση για μια κριτική συνειδητοποίηση΄΄, στη συλλογή κειμένων του PAULO FREIRE, όπ.π., σελ. 89.

⁸ Rosisca Darcy De Oliveira – Miguel Darcy De Oliveira, ΄΄Για μια εναλλακτική έρευνα΄΄, άρθρο στην Ανθολόγηση, όπ.π., σελ. 188-189.

⁹ Joel Spring, ΄΄Η ανάπτυξη της συνείδησης΄΄, άρθρο στην Ανθολόγηση, όπ.π., σελ. 47.

¹⁰ Θεόφραστου Γέρου, όπ.π., σελ. 20-21.

¹¹ Για να θυμηθούμε και τον Αριστοτέλη: «Διότι δε πολιτικόν ο άνθρωπος ζώον ... δηλόν», Πολιτικά Α, 1253 α.

¹² Paul St. Clair Mc Ginnis, ΄΄Επίκεντρο ας είναι η ανθρώπινη απελευθέρωση΄΄, άρθρο στην Ανθολόγηση, όπ.π., σελ. 150.

¹³ Χέρμπερτ Μαρκούζε, ΄΄Λογική και επανάσταση΄΄, τόμ. Β΄, ΄΄Η άνοδος της κοινωνικής θεωρίας΄΄, απόδοση στα ελληνικά Φώντας Κονδύλης, εκδ. Ι.Δ. Αρσενίδης, Αθήνα, σελ. 26.

¹⁴ Έτσι ο Μάρξ κρίνει την λογική «αλήθεια» του Χέγγελ και αναιρεί τον ορθολογισμό του για την κοινωνία. Ο προλετάριος δεν είναι επιμέρους αλήθεια, αφού στην καπιταλιστική κοινωνία δεν είναι άνθρωπος, χάνεται η ουσία του.

¹⁵ Μαρξ: ΄΄Κριτική της χεγγελιανής φιλοσοφίας του Δικαίου΄΄, Ινστ. Μαρξ-Ένγκελς, Μόσχα, τομ Ι, σελ. 619. Επίσης βλ. Μαρκούζε, όπ.π., σελ. 24 -25.