Η αυτοπραγμάτωση της τάξης

Ίσως μια παράδοξη απάντηση στο ζήτημα γιατί η εργατική τάξη δεν επαναστατεί, ώστε να εγκαθιδρύσει ένα νέο (αταξικό) κοινωνικό μοντέλο, να είναι ότι, ακόμη-μέχρι τώρα, δεν υφίσταται μια τέτοια τάξη, αυτή καθαυτήν. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν υπάρχουν εργαζόμενοι και ιεραρχικές σχέσεις παραγωγής ή εκμετάλλευση. Επιχειρώντας όμως εδώ μια (προσωπική) ερμηνευτική προσέγγιση της ανάλυσης του Μπουρντιέ, οι τάξεις δεν υπάρχουν πραγματικά, παρά μόνο θεωρητικά, στα χαρτιά των θεωρητικών και των επιστημόνων (π.χ. κοινωνιολόγων). Μέσα από την ανάλυση και περιγραφή των διαφόρων κοινωνικών πεδίων, όπου τα υποκείμενα και οι κοινωνικές ομάδες διατάσσονται με βάση τον άνισο καταμερισμό διαφόρων μορφών κεφαλαίου (οικονομικού, πολιτισμικού, συμβολικού, συνολικού κεφαλαίου) σε διαφορετικές θέσεις, και όπου ανταγωνιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις διαμείβονται ανάμεσά τους για την αύξηση του κεφαλαίου, αναδεικνύονται ή απεικονίζονται, αδρά και διαγραμματικά (πάνω στο φύλλο χαρτιού), «εν δυνάμει» τάξεις. Και όχι «πραγματικές» τάξεις.

Έτσι, οντολογικά η τάξη δεν υφίσταται ως τέτοια, παρά μόνο αν καταφέρει να βιώσει και να συνειδητοποιήσει αυτή τη συμβολική συγκρότησή της στα διάφορα κοινωνικά πεδία. Δηλαδή, να αυτοσυνειδητοποιηθεί και να αναστοχαστεί τη συμβολική διάστασή της. Να πραγματωθεί ως τέτοια και να γίνει τελικά τάξη για τον εαυτό της. Όταν συνεπώς επικρατήσει (ή εδραιωθεί) συμβολικά, τότε θα γίνει τάξη και θα αλλάξει την ίδια την πραγματικότητα. Γιατί μόνο εφόσον έρθει σε θέση (ερμηνεύοντας και πάλι τον Μπουρντιέ) να λειτουργήσει συμβολικά, να επιβληθεί συμβολικά στο κοινωνικό πεδίο, και άρα να λειτουργήσει πολιτικά, δηλαδή να δράσει κοινωνικο-πρακτικά και πολιτικά, τότε μπορεί να κινήσει πραγματικά την ιστορία στην προοπτική της επανάστασης. Τότε θα αρχίζει να γίνεται τάξη για όλες τις τάξεις, για την απελευθέρωση του ανθρώπου και την έλευση του κομμουνισμού.

Γιατί, όπως αναφέρει ο γνωστός στοχαστής (κοινωνιολόγος, ανθρωπολόγος), «η ταξική εγγύτητα στο κοινωνικό πεδίο δεν γεννά αυτομάτως την ενότητα: αυτό που κάνει είναι να καθορίζει μια αντικειμενική δυνατότητα ενότητας ή, για να μιλήσουμε όπως ο Λάιμπνιτς, μια ‘υπαρκτική αξίωση’ της ομάδας, μια πιθανή τάξη». Έτσι, για να αποκτήσει η εργατική τάξη την αυτοσυνειδησία της και να γίνει πραγματική τάξη,  μια μονάδα, δηλαδή μια αυτόνομη και ανεξάρτητη ενότητα-οντότητα, θα πρέπει να κατανοήσει και να συνειδητοποιήσει τον ίδιο τον εαυτό της. Που σημαίνει να κατανοήσει τη συμβολική – και, σε τελευταία ανάλυση, υλική και πολιτική – υπόσταση και ύπαρξή της. Μέχρι να γίνει αυτό, δεν θα είναι μια πραγματική τάξη. Αντίθετα, η αστική τάξη έχει φτάσει ιστορικά σε αυτήν την αυτοσυνειδησία και λειτουργεί ιστορικά ως τάξη για τον εαυτό της. Κυριαρχεί συμβολικά σε ολόκληρη την κοινωνικοοικονομική, πολιτική και πολιτισμική σφαίρα και άρα ελέγχει και καθορίζει το παιχνίδι της κοινωνικής εξέλιξης και ταξικής πάλης. Δεν έχει αντίπαλο μέχρι στιγμής.

Πώς λοιπόν θα συγκροτηθεί η εν δυνάμει τάξη, η εργατική, σε πραγματική τάξη; Ακολουθώντας τη σκέψη του Πιέρ Μπουρντιέ: «Μπορούμε να περάσουμε από την τάξη που υπάρχει στα χαρτιά του θεωρητικού στην ‘πραγματική’ τάξη πληρώνοντας μόνον το τίμημα μια πολιτικής εργασίας: η ‘πραγματική’ τάξη, όταν είναι πραγματικά δυνατόν να υπάρξει ως τέτοια, δεν είναι παρά η πραγματωμένη τάξη, δηλαδή ηενεργοποιημένη, που καθορίζει την ταξική πάλη ως μια πάλη καθαράσυμβολική (και πολιτική), ώστε να υπαγορεύσει μια θεώρηση του κοινωνικού κόσμου ή, καλύτερα, έναν τρόπο να τον συγκροτήσουμε, στην αντίληψη και την πραγματικότητα…».

Εμείς θα προσθέταμε, επίσης, ότι η ίδια η συνείδηση, ως προϊόν αυτοσυνειδησίας (πόσο μάλλον συλλογικής αυτοσυνειδησίας), ανα-συγκροτεί και μεταβάλλει την πραγματικότητα, στο βαθμό που η συμβολική δύναμη γίνεται υλική και ιστορική δύναμη μετασχηματισμού και ανατροπής, μέσα από την πολιτική και κοινωνική δράση (νοημένες οι τελευταίες ως συνειδησιακές προεκτάσεις και συμβολικές οντότητες με υλικές συνέπειες) στο ιστορικό γίγνεσθαι. Η εικόνα του κόσμου εξαρτάται από τη στάση και συνείδηση του παρατηρητή και πώς αυτή τον νοηματοδοτεί. Όχι όμως με μια υποκειμενίστικη-σχετικίστικη έννοια, αφού το υποκείμενο – και η συνείδηση - διαμορφώνεται από την πραγματικότητα, και η πραγματικότητα νοηματοδοτείται από το υποκείμενο με ενεργητικό τρόπο, μέσα σε κάποιο πλαίσιο, εντούτοις.

Η συμβολική διάσταση είναι βαρύνουσας σημασίας και καθοριστική, σύμφωνα με αυτήν την οπτική. Το ίδιο το υποκείμενο, οι ομάδες, οι τάξεις (συλλογικά υποκείμενα) έχουν συμβολική διάσταση. Η διχοτομία υποκειμένου αντικειμένου προσβάλλεται στον Μπουρντιέ, και καταδεικνύονται οι «πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ αντικειμενικών δομών και υποκειμενικών συγκροτήσεων», δηλαδή εικόνων και συνειδησιακών βιωμάτων του εαυτού. Όπως επίσης γίνεται υπέρβαση της αντίθεσης υλισμού-ιδεαλισμού. Όπως λέει ο ίδιος για να αποδώσει αυτή την υπέρβαση: «…Καταφεύγω συχνά να παραθέτω, παραφράζοντας κάπως, την περίφημη ρήση του Πασκάλ: ‘Ο κόσμος με περισυλλέγει και με περιέχει, αλλά τον περισυλλέγω κι εγώ στη σκέψη μου’. Το κοινωνικό πεδίο με απορροφά, δεν είμαι παρά ένα σημείο (σ.σ.: το σημείο εδώ έχει αναλογίες με τη λέξη μέσα στο γλωσσικό σύστημα). Αλλά το σημείο αυτό συνιστά επίσης μια οπτική γωνία, μια αρχή θεώρησης που υιοθετείται από μια μονάδα τοποθετημένη εντός του κοινωνικού πεδίου, μια προοπτική καθορισμένη, τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς το περιεχόμενό της, από την αντικειμενική εκείνη θέση στο πλαίσιο της οποίας και επιλέγεται αυτή η αρχή. Το κοινωνικό πεδίο είναι αναμφίβολα η πρώτη και η έσχατη πραγματικότητα, αφού πάντα παράγει τις αναπαραστάσεις που συσχετίζουν τα κοινωνικά υποκείμενα».

Εδώ, το υποκείμενο (ως «σημείο») και το αντικείμενο (ως «κοινωνικό πεδίο»), σύμφωνα με την ερμηνευτική προσέγγιση που επιχειρούμε, βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση όπου το ένα εγκολπώνεται μέσα στο άλλο. Ενώ το σύμβολο, ως στοιχείο ή ως συμβολικό σύστημα έχει καθοριστικό-ιδρυτικό ρόλο στη συγκρότηση της πραγματικότητας. Το υποκείμενο είναι «συμπύκνωση» της (κοινωνικής-αντικειμενικής) πραγματικότητας και η πραγματικότητα η νοηματοδότηση που κάνει το υποκείμενο. Η πραγματικότητα, ο κόσμος, δεν έχουν νόημα έξω από τη συνείδηση και τις λειτουργίες της νόησης-σκέψης.

Για να γίνει λοιπόν η εργατική τάξη, τάξη «πραγματική» και για τον εαυτό της, ώστε να αναλάβει τον ιστορικό της ρόλο στην εγκαθίδρυση της αταξικής κοινωνίας, για λογαριασμό όλων των τάξεων και της ανθρωπότητας, θα πρέπει να έχει βιώσει και μετουσιώσει σε γνώση και συνείδηση, σε συμβολική τάξη την μέχρι τώρα ιστορική εμπειρία της από τη δράση της, από τη συμμετοχή σε αγώνες και εξεγέρσεις, από προτάγματα και εγχειρήματα χειραφέτησης. Αυτό όμως παραπέμπει κατευθείαν στη γνώση και τη μόρφωση, στην αναδόμηση μιας νέας γλώσσας αλλά και τρόπου σκέψης-κατανόησης. Ποιοι όμως θα αναλάβουν ένα τόσο δύσκολο και απαιτητικό έργο;

27/11/2012

Δημήτρης Φασόλης

http://www.amesoslogoskaidrasi2.blogspot.gr/2012/11/blog-post_8630.html