Για τον θάνατο του Α. ΝΕΓΚΡΙ

 

Λίγο πριν το τέλος του 2023 σε ηλικία 90 , πέθανε ο Αντόνιο Νέγκρι, ένας από τους πιο επιδραστικούς θεωρητικούς που γέννησε ο Ιταλικός «Μάης του 68».

Η Ιταλία της εξέγερσης στην δεκαετία του 1970.

Η Ιταλία στην δεκαετία του 1970 έζησε το πιο πολύμορφο , παρατεταμένο και δυναμικό «Μάη του 68» : Ξεκίνησε ως μια εργατική εξέγερση στις βαριές βιομηχανίες σαν την «Φίατ» και επεκτάθηκε ως εξέγερση της νεολαίας και της διανόησης, για να καταλήξει ως ένοπλη αναμέτρηση μιας σειράς οργανώσεων, όπως των «Ερυθρών Ταξιαρχιών» με το Ιταλικό κράτος. Ήταν ίσως το τελευταίο επεισόδιο μιας διαδικασίας του Ιταλικού «κοινωνικού εργαστηρίου». Μια διαδικασία που είχε αρχή την κόκκινη εργατική διετία(1919-1920) και τον Γκράμσι με κατάληξη τον «ιστορικό συμβιβασμό» που οδήγησε στον Μπερλουσκόνι και στην διάλυση της Ιταλικής αριστερά.

Ο Α.Νέγκρι ήταν ένα από τα στρατηγικά πνεύματα του Ιταλικού «Μάη του 68» και πιο συγκεκριμένα του εργατισμού και της εργατικής/ κοινωνικής αυτονομίας.

Εργατισμός/ Αυτονομία

Ο εργατισμός και η εργατική/κοινωνική αυτονομία ήταν εκείνα τα μαρξιστικά επαναστατικά κινήματα που ανανέωσαν τα μαρξιστικά θεωρητικά εργαλεία με στόχο τον κομμουνισμό και την εργατική εξουσία.

Ήταν κινήματα κριτικά προς όλες τις μορφές του σοβιετικού μαρξισμού , τον ευρωκομμουνισμό και την σοσιαλδημοκρατια. Δίνοντας έμφαση στην κοινωνική και εργατική αυτοδιεύθυνση, την αυτοοργάνωση , την εργατική εξουσία και την κοινωνική αυτοδιάχειριση.

Για τον εργατισμό και την αυτονομία η αντίσταση των εργατών , της νεολαίας και της επαναστατικής διανόησης προηγείται της εξουσίας και του κεφαλαίου. Αντίθετα το κεφάλαιο είναι που απαντάει στην πραγματικότητα που παράγει η ταξική πάλη.

Πρόκειται για ένα εντελώς διαφορετικό επιστημολογικό μοντέλο σε σχέση με το τι υποστηρίζει ο κλασικός μαρξισμός. Για τον τελευταίο το κεφάλαιο είναι που ελέγχει το παιχνίδι και η εργατική τάξη απαντάει, είτε αμυντικά, είτε επιθετικά , μέχρι να υπάρξει η νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση η οποία θα οδηγήσει στην εξουσία των σοβιέτ και του κομμουνιστικού κόμματος.

Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στην μέση: Το κεφάλαιο συνεχίζει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, όταν όμως η ταξική πάλη ανέβει, τότε προκαλεί καταστάσεις που το κεφάλαιο είναι αναγκασμένο να απαντήσει. Και τότε παράγονται συνθήκες που οδηγούν την εξέλιξη των πραγμάτων σε μια διαφορετική κατεύθυνση.

Η διαφορά εργατισμού/ αυτονομίας

Ανάμεσα στο εργατισμό και την εργατική / κοινωνική αυτονομία υπάρχει μια βαθιά επιστημολογική διαφορά.

Η οποία συσχετίζεται με το υποκείμενο της επαναστατικής αλλαγής. Ο εργατισμός θεωρούσε ως υποκείμενο της αλλαγής το εργάτη/μάζα της αλυσίδας παραγωγής. Ενώ έδινε ακόμη μεγαλύτερη βάση στην δράση της πολιτικής πρωτοπορίας(σε ένα βαθμό σαν το κλασικό λενινισμό), στην επαναστατική αρνητικότητα, το εργατικό σαμποτάζ και την άρνηση της εργασίας.

Αντίθετα στην εργατική αυτονομία και στην συνέχεια την κοινωνική αυτονομία η βαρύτητα πέφτει στην παραγωγική θετικότητα του υποκειμένου που δρα απέναντι στους μηχανισμούς του κράτους και της καπιταλιστικής αξιοποίησης.

Η διαφορά ανάμεσα στο εργατισμό και την ταξική / κοινωνική αυτονομία έχουν την βάση τους στην ταξική σύνθεση, η οποία είναι συνισταμένη του τύπου της καπιταλιστικης ανάπτυξης και της ταξικής πάλης.

 Αν στον εργατισμό η βάση της καπιταλιστικης μηχανής είναι το εργοστάσιο, στην εργατική/ κοινωνική αυτονομία είναι ολόκληρη η κοινωνία που μετασχηματίζεται σε εργοστάσιο, ένα κοινωνικό εργοστάσιο, όπως γράφουν οι θεωρητικοί του ρεύματος, π.χ. ο Α. Νέγκρι.

Στο πλαίσιο ενός κοινωνικού εργοστασίου κάθε κοινωνικό πεδίο υφάπτεται της ταξικής κοινωνικής σύγκρουσης και κατά συνέπεια δεν υπάρχει κάτι εξωτερικό της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής / αναπαραγωγής και της ταξικής πάλης.

Στο νέο καπιταλισμό του Α.Νέγκρι δεν υπάρχει χώρος τόπος, χρόνος που να μην είναι εσωτερικός της καπιταλιστικής παραγωγής και αναπαραγωγής αλλά και της ταξικής πάλης.

Για τον Α.Νέγκρι η εν λόγω συνθήκη δημιουργεί μια κατάσταση πράγματων όπου: Α) Είναι άτοπη κάθε δράση μιας λενιστικής κομματικής πρωτοπορίας, γιατί η λενινιστική πρωτοπορία έχει αξία ως κάτι εξωτερικό που εισάγει την επαναστατική ιδεολογία μέσα στο εργοστάσιο. Αν όλα είναι εσωτερικά της κεφαλαιοκρατικής αξιοποίησης, μόνο “από μεσα” μπορεί να αναπτυχθεί η επαναστατική ιδεολογία από τους αυτόνομους προλεταριακούς κοινωνικούς πυρήνες, το “κόμμα/ ταξη/ κομμούνα”.

Β) Εξίσου δεν έχει νόημα η επαναστατική άρνηση το εργατικό σαμποτάζ και η άρνηση της εργασίας. Σε ένα κόσμο όπου το κεφάλαιο και η εργασία είναι τόσο δεμένα μεταξύ τους η καταστροφή του ενός θα είναι και η καταστροφή του άλλου. Πόσο μάλλον που η παραγωγή της εν λόγω ολότητας, παρά το καπιταλιστικό πρόσημο, είναι αποτέλεσμα της ζωντανής εργασίας. Ενώ το κεφάλαιο δεν είναι παρά ένα παράσιτο, ένα καρκίνωμα επάνω στο σώμα της ζωντανής εργασίας. Σε αυτές τις συνθήκες δεν μπορεί να υπάρξει άρνηση της εργασίας καθώς όλα είναι πλέον εργασία. Γ) Η προλεταριακή αυτοαξιοποίηση δεν μπορεί πάρα να είναι η παραγωγική θετικότητα της ζωντανής εργασίας ( υλικής και άυλής, , ευφυής και βαθιάς κοινωνικής). Με στόχο να απελευθερώσει χώρους, τόπους και χρόνους, να αδειάσει την κοινωνία και την φύση από το κεφάλαιο. Ενώ καθοριστικό ρόλο παίζει η μαζική διανοητικότητα της ζωντανής εργασίας, η οποία απορρέει από το κεντρικό ρόλο της τεχνολογίας.

Πάντως και στις δύο περιπτώσεις, είτε της επαναστατικής άρνησης, είτε της επαναστατικής θετικότητας το κεντρικό ρόλο παίζει η δράση του υποκειμένου, (είτε του εργάτη/ μάζα, είτε του κοινωνικού εργάτη) και όχι οι αντικειμενικές συνθήκες,( είτε είναι ανώριμες, είτε είναι ώριμες), όπως υποστηρίζει ο ορθόδοξος μαρξισμός.

Στην Φυλακή και την εξορία.

Το 1979 ο Α. Νέγκρι συλλαμβάνεται ως ο εγκέφαλος και ηθικός αυτουργός των «Ερυθρών Ταξιαρχιών» με βάση ένα κρατικό δόγμα που θεωρούσε ότι υπήρχε ένα ενιαίο κέντρο που συντόνιζε την ένοπλη πάλη. Ο Α.Νέγκρι συλλαμβάνεται ως τμήμα του ενιαίου κέντρου, κάτι που δεν αποδέχθηκε ποτέ.

Επίσης είναι ιδεολογικά λάθος να πιστώνουμε τον Α.Νέγκρι στις “Ερυθρές Ταξιαρχίες”.

Η εργατική αυτονομία υπερασπιζε μια μορφή μαζικής κοινωνικής εξέγερσης με όλα τα μέσα. Αντίθετα οι λενινιστικές «Ερυθρές Ταξιαρχίες» υποστήριζαν μια άμεση μιλιταριστική αναμέτρηση με το Ιταλικό κράτος.

Το 1983 διαφεύγει και ζει στην Γαλλία μέχρι το 1997. Στην συνέχεια επιστρέφει στην Ιταλία για να εκτίσει το υπόλοιπο της ποινής του, ύστερα από συμφωνία που έκανε με το Ιταλικό κράτος.

Ας σημειωθεί ότι στην Γαλλία ζούσε ως εξόριστος εξαιτίας με βάση το δόγμα του Μιτεράν που έδινε άσυλο στους Ιταλούς διωκόμενους επαναστάτες του “Μάη του 68”. Ένα πρωτόγνωρο γεγονός που δεν εξηγείται μόνο από την προσωπικότητα του Μιτεράν αλλά και από τις μεταπολεμικές συνθήκες του “ψυχρού πολέμου”.

Η φυλακή και η εξορία του δίνουν την δυνατότητα να γοητευτεί και επηρεαστεί από την «ανατρεπτική ανωμαλία» του Σπινόζα( από εκεί και η έννοια του πλήθους) αλλά και από την γαλλική ριζοσπαστική σκέψη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η αυτόνομη θεώρηση του να οδηγηθεί σε πιο μεταμοντέρνους δρόμους, δίχως να χάσει όμως την ανατρεπτική ποιότητα του.

Αυτοκρατορία/ Πλήθος

Στις αρχές του νέου 21ου αιώνα, στην κορύφωση του κύματος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποιήσης αλλά και του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος ο Α.Νέγκρι και ο Μάικλ Χαρντ δημοσίευσαν ένα βιβλίο που προκάλεσε πολύ συζήτηση.

 Για κάποιους ήταν το νέο κομμουνιστικό μανιφέστο για κάποιους άλλους η θεωρητική δικαιολόγηση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποιήσης.

Η γνώμη μου είναι πως δεν είναι ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Το βιβλίο ιχνηλάτησε πραγματικά προβλήματα, νέες τάσεις , δίνοντας κατά βάση λανθασμένες απαντήσεις.

Το βιβλίο ονομάζονταν Αυτοκρατορία και ανάλυε την παγκοσμιοποίηση ως μια μεταεθνική παγκόσμια ολότητα που έχει υπερβεί το ιμπεριαλιστικό στάδιο. Μια Αυτοκρατορία που ήταν η αντεστραμμένη πραγματικότητα της βιοπολιτικής παραγωγικής δυνατότητας της ζωντανής εργασίας ή όπως θα εξηγούσε του πλήθους.

Στην Αυτοκρατορία λειτουργούν και τα 3 σωστά πολιτεύματα ( κατά τον Αριστοτέλη και σε ένα άλλο επίπεδο του Σπινόζα ) , δηλαδή τα πολιτεύματα της βασιλείας, της αριστοκρατίας και της δημοκρατίας. Ο Νέγκρι ακολουθώντας τον Σπινόζα πιστεύει ότι και τα 3 σωστά πολιτεύματα είναι προϊόντα της δράσης του πλήθους.

 Στην κορυφή της Αυτοκρατορίας δεν βρίσκονται οι ΗΠΑ, αλλά όλες οι μεγάλες Αυτοκρατορικές δυνάμεις, οι οικονομικοί κολοσσοί, οι διακριτικοί οργανισμοί, οι ενώσεις( ΟΗΕ, ΕΕ κτλ) αλλά και οι ΜΚΟ. Η κάθε δύναμη από αυτές εκφράζουν είτε την βασίλεια, είτε την αριστοκρατία, είτε της δημοκρατίας, είτε σε συνδυασμό δύο και τριών πολυτευμάτων.

Σύμφωνα με τους συγγραφείς του βιβλίου οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί έχουν μεταλλαχθεί σε ανταγωνισμούς ανάμεσα στις Αυτοκρατορικές δυνάμεις. Ενώ το κεφάλαιο λειτουργεί ως παράσιτο της παραγωγικής δυνατότητας του πλήθους η οποία έχει ως βάση την συλλογική επικοινωνία και την συλλογική γνώση.

Η πραγματικότητα νομίζω τους διέψευσε: Παρά το γεγονός πως όντως υπάρχει η δυναμική της ενοποίησης των κεφαλαιοκρατικών δυνάμεων εντός αυτού που κάποιοι ονομάζουν ολοκληρωτικό καπιταλισμό , οι καπιταλιστικοί και οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί οξύνονται και αντί να έχουμε μια νέα pax Romana , έχουμε ένα παρατεταμένο παγκόσμιο πόλεμο δια αντιπροσώπων.

Στην πραγματικότητα υφίσταται τόσο η Αυτοκρατορική τάση ή η τάση των ολοκληρώσεων όσο και οι ιμπεριαλιστικοί/ εθνικιστικοί ανταγωνισμοί.

Πιστεύω όμως ότι η τάση των ολοκληρώσεων ή με τα λόγια του Νέγκρι, η Αυτοκρατορική τάση, δεν είναι αποτέλεσμα της παραγωγικής δύναμης του πλήθους ( εργασία / ταξική πάλη). Αντίθετα είναι εγγενής διαδικασία της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής και αναπαραγωγής, της καπιταλιστικής αξιοποίησης.

Για αυτό το λόγο , σε συγκεκριμένα πλαίσια και συνθήκες το εθνικό ζήτημα είναι ένα δημοκρατικό αίτημα που θα πρέπει να ηγεμονεύεται από τις δυνάμεις της αριστεράς και της εργασίας( πχ Παλαιστίνη).

 Το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα σε συγκεκριμένα πλαίσια, κατά τα άλλα συνεχίζει να έχει πατρίδα, ανεξάρτητα από το γεγονός πως όλοι οι άνθρωποι ανήκουμε στο ίδιο ανθρώπινο γένος.

Λίγο αργότερα με το νέο τους βιβλίο με τίτλο το Πλήθος αναγνωρίζουν ότι εντός της Αυτόκρατοριας υπάρχουν δυνάμεις που εμμένουν στο ιμπεριαλισμό και στον εθνικισμό, όπως ήταν η διακυβέρνηση του Μπους.

Τι είναι όμως το πλήθος; Καταρχάς ας αρχίσουμε από αυτό που δεν είναι: Το πλήθος δεν είναι ο λαός, ούτε η εργατική τάξη, ούτε το κόμμα ή τα κόμματα τους. Αυτό φυσικά δεν συνεπάγεται πως απορρίπτει ή μηδενίζει τους λαϊκούς αγώνες ή τους αγώνες της εργατικής τάξης. Άλλωστε τα κινήματα των πλατειών ή τα κίτρινα γιλέκα ήταν η ενότητα της δράσης του πλήθους, του λαού και της εργατικής τάξης.

Από αυτή την άποψη το πλήθος παραμένει μια βαθιά ταξική κατηγορία , καθώς αφορά την κοινωνική πλειοψηφία που είναι εργαζόμενοι/ες και φτωχοί/ες.

Το πλήθος έχει ως βάση τις ενικότητες του μεταμοντέρνου κόσμου μας. Ενικότητες που μες και με την βιοπολιτικη εργασία( βιοπολιτικη εργασία είναι σχεδόν τα πάντα που παράγει συνθήκες ζωής και ευζωιας) αλλά και την επιθυμία παράγει το μοντέρνο κόσμο.

Όταν ο Νέγκρι και ο Χάρντ αναφέρεται στην έννοια της βιοπολιτικής παραγωγής δεν εννοούν μόνο τα προϊόντα και τα αγαθά αλλά και κοινωνικές σχέσεις , συναισθήματα, έρωτα, συλλογικότητες και κοινά. Αναφέρομαι σε όλα αυτά τα οποία το κεφάλαιο μετατρέπει σε εμπορεύματα και ανταλακτικές αξίες ενώ παραμένουν βαθιά αξίες χρήσης.

Το πλήθος είναι αυτές οι ενικότητες που δύναται να γίνουν πολιτικό υποκείμενο όταν και αν το επιθυμήσουν.

Ταυτόχρονα είναι αυτά τα πολλαπλά κοινωνικά υποκείμενα που διαρκώς και με πολλούς τρόπους αντιστέκονται, παράγουν, ζουν , ερωτεύονται, επιθυμούν.

Και επειδή ζουν ως ενικότητες είναι δύσκολο η κινηματική γλώσσα και οι μαχόμενες μορφές ζωής να συναντηθούν σε κάτι συμπαγές και μόνιμο.

Έτσι εξηγούν οι συγγραφείς το γεγονός πως παρόλο που υπάρχουν αντιστάσεις δεν συγκροντούνται σε κάτι μόνιμα κοινό και διαρκές.

Γενικότερες τοποθετήσεις

Α) Αν υπάρχουν δύο γενικότερες τάσεις, μια που εντοπίζεται στην άρνηση αυτού του κόσμου και μια στην κατάφαση ο Α. Νέγκρι πέρασε από την πρώτη θέση στην δεύτερη. Στην πραγματικότητα η θέση της κατάφασης εμπεριέχει διαλεκτικά την θέση της άρνησης. Π.χ ο Α. Νέγκρι και Μ.Χαρντ αναγνώρισαν στα κινήματα των πλατειων την δύναμη, την εξουσία και την οργάνωση του πλήθους. Για τους συγγραφείς οι πλατείες δεν οδηγούν σε μια παγωμένη τάξη αλλά παράγουν σε μια συντακτική διαδικασία με στόχο μια εξουσια του πλήθους.

Β) Ο Νέγκρι συνεχίζει να μιλάει στο όνομα μιας επανάστασης που παράγει μια συντακτική εξουσία/ σύνταγμα , που παράγει ένα σύμπαν αντιεξουσιών. Αναφέρεται στο χαρακτήρα μιας δημοκρατίας του πλήθους με βάση τα κοινά, την γνώση και την επικοινωνία. Ιδιαίτερα στο 3ο βιβλίο της τριλογίας Αυτοκρατορία/ Πλήθους / commonwealth(κοινοπολιτεια) που δεν έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά παρουσιάζουν μια τέτοια συντακτική εξουσία των κοινών του πλήθους. Τα στοιχεία αυτής της δημοκρατίας είναι: 1) ισότητα, 2) ελευθερία, 3) βιωσιμότητα 4) ανοικτή πρόσβαση στο άυλο πλούτο και στα κοινά αγαθά. 5) παγκόσμια υπηκοότητα του πολίτη και ελεύθερη μετακίνηση όλων παντού με τα ίδια δικαιώματα.

Γ) Η τοποθέτηση του Α. Νέγκρι είναι μια άκρως αισιόδοξη θεώρηση, που μπορεί να γοητεύει , αλλά δύσκολα στέκεται στην σύγχρονη πραγματικότητα, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο βαθμό. Αυτό οδηγεί τον Α. Νέγκρι να χαιρετίζει το ευρωσύνταγμα και την Ε.Ε., ως κάτι αντικειμενικά προοδευτικό. Ενώ σε μια έκρηξη των ενδοιμπεριαλιστικών συγκρούσεων απορρίπτει ως αντιδραστικό κάθε εθνική αντίσταση(ο,τιδήποτε το εθνικό για το Νέγκρι είναι κατάρα). Ο Νέγκρι όπως και όλη η ευρωπαϊκή αριστερά στήριξε το ΣΥΡΙΖΑ και τους Ποδέμος ως μια ριζοσπαστική αριστερά , ενώ ο ίδιος τον στήριξε και ύστερα από την προδοσία του ΟΧΙ.

Δ) Παρά το γεγονός ότι ο Α.Νέγκρι εκφράζει μια αισιόδοξη θεώρηση κατανοεί με ρεαλισμό πως οι πλούσιοι δεν θα χαρίσουν το πλούτο και την ιδιοκτησία, ούτε οι τυράννοι τα όπλα τους, κάποια στιγμή θα πρέπει να τα πάρουμε με οποιοδήποτε τρόπο, όχι βέβαια τώρα, για αυτό λέει ας προχωρήσουμε αργά. Για αυτό το λόγο θεωρεί ότι είναι αναγκαίο ένα παγκόσμιο κίνημα οργανωμένης άρνησης που θα γίνει το εργαλείο ενός συμβάντος ( με την γλώσσα του Μπαντιού). Πέρα από αυτό το συμβάν θα δούμε να γεννιέται ο κοινός άνθρωπος. Ο οποίος θα επιτελέσει τον κομμουνισμό( δημόσια κοινή ιδιοκτησία, ελεύθερη πρόσβαση παντού, ελεύθερη μετακίνηση, ελεύθερη ανταλλαγή και μοίρασμα), υπερασπιζομενος την δυνατότητα και την ικανότητα να παραμείνουμε μοναδικοί, διαφορετικοί και χαρούμενοι.

Ε) 0 Α. Νέγκρι απαντάει με προβληματικό τρόπο σε μια ουσιαστική αναγκαιότητα. Στην αναγκαιότητα μιας ριζικής ανανέωσης της επαναστατικής θεωρίας στις νέες συνθήκες.

Ιδιαίτερα σε μια εποχή όπου η αριστερά είτε προσαρμόζεται στα κελεύσματα του κεφαλαίου, είτε επιστρέφει σε μια μορφή ξεπερασμένης μαρξιστικής ή σοβιετικής ορθοδοξίας.

Ο Νέγκρι έφυγε για το ταξίδι στο πουθενά και έφυγε ως κομμουνιστής, και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό.